Wilhelm II blijft bekend als de dictatoriale keizer van Duitsland, die zijn oorlogszuchtige militaire top weinig in de weg legde in de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. In november 1918 kreeg hij asiel in het neutrale Nederland. Daar leidde hij tot aan zijn overlijden in 1941 een verplicht anoniem en politiek neutraal bestaan, eerst in het kasteel van Amerongen, dan in Huis Doorn, nu een museum.
Op terugweg van het front in Frankrijk bracht Keizer Wilhelm II een bezoek aan Gent, net voor kerstmis, op 23 december 1917. Gent was tijdens de Eerste Wereldoorlog de hoofdplaats van Etappegebied 4, onder bevel van het vierde Duitse leger, en dus het basiskamp bij uitstek voor het IJzerfront. Daarom waren er permanent minstens tienduizend Duitse militairen in de stad gelegerd. Twee dagen voor zijn bezoek aan Gent, op 15 december, was aan het Oostfront een wapenstilstand gesloten tussen de Centralen en de bolsjewieken van Lenin. Het krijgsverloop was op het moment van het bezoek aan Gent al vrij uitzichtloos voor de Duitse troepen.
Volgens Virginie Loveling, in haar bekend dagboek over de oorlog, was het nieuwe Sint-Pietersstation, waar zijn trein rond 13.00 uur aankwam, door soldaten afgesloten voor het publiek. Wilhelm II had een gevolg van tien auto’s en bezocht die dag het Gravensteen, de kathedraal en de ruïnes van de Sint-Baafsabdij. De gelovige keizer was behalve in militaire zaken ook geïnteresseerd in geschiedenis en aardrijkskunde.

Op een foto uit de collectie van het Londense Imperial War Museum zien we de keizer in het gezelschap van hoge officieren in de pandgang dichtbij de gedenkplaat uit 1905 voor Auguste Van Lokeren, de redder van de abdij. Hij staat op het punt zijn handtekening te plaatsen in het gulden boek dat klaarligt op het muurtje. Het kostte de keizer enige moeite om zijn rechterhandschoen uit te trekken want tijdens zijn geboorte was een zenuw in zijn schouder aangetast. Daardoor was zijn linkerarm misvormd en verlamd. Alles ligt er nog vrij netjes bij na de grote schoonmaak van de ruïnes naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling van 1913 in Gent. Op de achtergrond staat de ondertussen al lang dichtgemetselde deur naar de vroegere sacristie open.

Op een tweede foto poseren twee Duitse soldaten voor het lavatorium van de abdij. De ruïnes waren na overleg met de Etappecommandant vanaf 17 oktober 1914 gratis toegankelijk voor cultuurminnende Duitse officieren en soldaten.

Marc Hanson

lllustraties:
Bladmuziek ‘Eine Kaiserparade’. Bron: www.imagesmusicales.be
Foto “Bezoek aan de Sint-Baafsabdij”. Bron: © IWM Q 52813
Foto van twee Duitse soldaten uit het boek “Gent in de Grote Oorlog” van Denis Pieters, uitgeverij De Klaproos

In de late middeleeuwen bewaarde de Sint-Baafsabdij enkele honderden perkamenten manuscripten. Deze kostbare handschriften waren beschermd door stevige houten boekbanden waarvan de voorkant meestal met leder bekleed was. Ze werden liggend opgeborgen in koffers of kasten om het weerbarstige perkament vlak te houden. Daarom was er geen titel op de rug van het boek zoals nu het geval is. Het merken en catalogeren van de boeken bezorgde de bibliothecaris ook heel wat hoofdbrekens want vaste, uniforme klasseringssystemen bestonden toen nog niet.
Prior en bibliothecaris Olivier de Langhe bezat rond 1450 een imposante privébibliotheek die zelfs groter was dan de gemeenschappelijke. Zijn boeken waren gemerkt met een letter en een cijfer. De code begon telkens met een gouden, een zwarte, een rode of een blauwe letter. Het goud was voorbehouden voor zijn eigen werken in het Latijn en het Middelnederlands. Het zwart was voor de boeken van de school die tot 1524 aan de abdij was verbonden. De boeken met de rode en blauwe merktekens had hij uit de gemeenschappelijke bibliotheek gelicht. De manuscripten daar waren immers van die kleurindicaties voorzien.

Naast de manuscripten lieten abten al rond 1200 cartularia (verzamelbundels van afschriften van originele oorkonden) aanleggen, waarvan de boekband een kleur of stempel kreeg. Zo wisten de gebruikers direct om welke oorkonden het ging: van andere abdijen, van pausen, bisschoppen of vorsten. Zeer veel originele boekbanden zijn om allerlei redenen, bijvoorbeeld slijtage of uit de mode, verloren gegaan. Enkele mooie banden, onder andere van abt Rafaël de Mercatel, bleven bewaard in de bibliotheek van UGent.

Ook de Gentse stadsadministratie gebruikte cartularia. Zo konden schepenen en hun klerken gemakkelijk informatie over juridische en politieke kwesties in het schepenhuis opzoeken. De originele oorkonden werden veilig in archiefkoffers achter slot en grendel in het belfort bewaard. Die cartularia werden naar de kleur van hun boekband genoemd. Zo was er het Rooden boeck (begonnen begin vijftiende eeuw), het Witten boeck, Groenen boeck en Swarten boeck. De originele boekbanden zijn niet bewaard.

Marc Hanson

Illustraties: manuscripten uit de bibliotheek van Rafaël de Marcatel, Universiteitsbibliotheek Gent

Tijdens het hele ancien regime klommen vorstelijke bastaardzonen vaak op tot hoge kerkelijke functies. Een mooi voorbeeld hiervan zijn drie bastaardkinderen van de lang regerende Bourgondische hertog Filips de Goede (+1467). De eerste was de bibliofiele en humanistische Raphaël de Mercatellis (+1508) die opklom tot abt van de Sint-Baafsabdij. Uitzonderlijk is hij niet de geschiedenis ingegaan als een ‘van Bourgondië’, maar onder de familienaam van de Italiaanse echtgenoot van zijn moeder, Bernardo Mercatelli di Mercatello een Venetiaanse handelaar die in Brugge woonde. De tweede was de eveneens bibliofiele David van Bourgondië (+ 1496). Hij werd de militante en machtige bisschop van het uitgestrekte bisdom Utrecht. De derde, Filips van Bourgondië – Blaton (+ 1524) bracht het tot admiraal van de Nederlanden en werd daarna verkozen tot bisschop van Utrecht.
Het inzetten van bastaardzonen in kerkelijke en politieke en militaire topfuncties had veel te maken met de snelle expansie van het Bourgondische landencomplex in de vijftiende eeuw. Die buitenechtelijke kinderen waren steunpilaren op wie de hertog van Bourgondië kon rekenen om zijn dynastieke en politieke (territoriale) ambities te realiseren. Die realisatie ging veel vlotter wanneer abten van belangrijke abdijen en bisschoppen van invloedrijke bisdommen de hertogen onvoorwaardelijk trouw waren en bleven. Door hun degelijke opleiding aan het Bourgondische hof en door hun eventuele studie aan een universiteit – de Mercatel behaalde een doctoraat in Parijs – waren ze meestal goed voorbereid op die topfuncties. Daarom werden ze vaak ingezet als diplomaten om geschillen tussen Kerk en Staat te ontmijnen. Via schenkingen en leningen kwamen ze ook geregeld tegemoet aan de logistieke en financiële noden, veroorzaakt door de geldverslindende Bourgondische oorlogen en hofhouding. Op 25 januari 1488 leende abt de Mercatellis 1200 pond par. uit aan Maximiliaan van Habsburg om de troepenmonstering tegen Gent te betalen. Uiteraard werden die abten en bisschoppen verondersteld voor de hertogen te bidden en te laten bidden, processies te organiseren, hun begrafenis luister bij te zetten enz.
Ze bleven natuurlijk ook zelf niet met lege handen achter. Zij en hun respectieve families werden begiftigd met allerlei privileges, mooie geschenken, uitnodigingen voor prestigieuze evenementen, ambten met weinig werk, maar een mooi inkomen. Onder de Habsburgers werd heel dit systeem van geven en nemen verder uitgerold. Onder keizer Karel V vond geen enkele hoge kerkelijke benoeming meer plaats zonder zijn fiat. De officiële Kerk uitte nauwelijks of geen bezwaren tegen bastaardzonen en –dochters. Zij deed zelf volop mee aan dit eeuwenoude gebruik, dat zelfs tot op vandaag enigszins voortleeft.

Marc Hanson

llustratie: Rogier van der Weyden, Koninklijke Bibliotheek Brussel.

In de zeventiende eeuw stond aan het hoofd van het Spaans Kasteel (de enorme militaire vesting op de plaats van de vroegere abdij en een deel van haar dorp) een militair gouverneur of castellano. Dit was een hoge officier van adel, rechtstreeks benoemd door de hoogste regeringskringen in Madrid. Een van de laatste gouverneurs van die eeuw was Francis Pardo, die  bijna blind was door grijze staar. Daardoor berustte het feitelijk bevel bij een plaatsvervangende luitenant en dreigde ontslag voor de gouverneur.

Aan de Citadel was er minstens één chirurgijn of heelmeester verbonden, maar die kon hem niet helpen. In 1674 verbleef een reizende ‘oogmeester’, Lotharinger van geboorte, enkele dagen in Gent. Volgens getuigen kon hij “met zulke behendigheid de ogen pellen van personen die al jaren het zicht totaal verloren waren, dat hij hun in enkele dagen het zicht teruggaf”. Ook bij gouverneur Pardo slaagde de operatie waarbij de troebele lens uit het lenskapsel werd verwijderd. Daarna zag de ‘blinde’ opnieuw licht en kon hij weer voorwerpen onderscheiden, zij het wazig. Deze ‘operatie’ die ook al in de middeleeuwen werd toegepast, was een zeer oude techniek die in het Verre Oosten en ook in de Oudheid, onder andere bij de Romeinen, was gekend.

‘Oogmeesters’ en ‘steensnijders’, die bijvoorbeeld blaasstenen verwijderden, waren goed betaalde rondreizende specialisten, die behendigheid aan durf paarden. Ingrepen mislukten geregeld of leidden na korte tijd tot (grote) problemen en zelfs overlijden. Daarom verbleven ze meestal maar enkele dagen in een bepaalde stad. In september 1351 opereerde de Duitse geneesheer Jan van Mainz, die in Doornik op doorreis was, Gilles Li Muisis, de oude abt van de Sint-Maartensabdij en een goede bekende van de abt van Sint-Baafs. Met een fijne zilveren naald verwijderde de Duitser het verharde hoornvlies van zijn patiënt, die heel blij was met zijn herwonnen zicht.

Marc Hanson

llustraties:
Fragment van een illustratie uit Ophtalmodouleia , 1583. Bron: Bibliothèque interuniversitaire de santé.
Jan Van Mainz opereert Gilles Li Muisis uit Tractatus quartus, ca 1353 van Li Muisis. Bron: Koninklijke Bibliotheek van België.